داروی دیرینه زنبورهای عسل! - اوج باور

داروی دیرینه زنبورهای عسل!

نویسنده: جواد برخوردار

بررسی خواص درمانی و دارویی موم و بره موم

کندوها را می توان کارگاه تولید غذا و دارو نامید. عسل، گرده و شاه انگبین از فرآورده های این کارگاه ها است که می بایست موم و بره موم را هم بدان ها اضافه کرد. در این مقاله با سرکشی به کندوها، به تهیه این دو ماده و کاربرد آن در طب سنتی و پزشکی نوین خواهیم پرداخت

شناخت موم و ترکیبات آن

موم(Bee Wax) و یا شمع زنبور مایعی است که زنبور عسل کارگر از آن برای ساخت شان ها سود می برد. شان ها خانه های هشت ضلعی کندوها است که با ظرافت و نظمی مثال زدنی در کنار هم ساخته می شوند. موم مایع در مجاورت هوا سخت می گردد، بنابراین پیش از آن که سخت گردد، زنبورهای کارگر با پاهای عقبشان آن را به یک هشت ضلعی برای نگاهداری از تخم ها و عسل تبدیل می کنند.

موم، ترکیبی از اسیدهای چرب، اسیدهای فرار، هیدروکسی اسید، الکل های مخصوص، استرها و هیدروکربن ها است. ابوعلی سینا چند ویژگی را درباره موم برشمرده است:

1- مزاجش معتدل است.

2- لطافت و نرمی می دهد.

3- رطوبت و نمناکی عارضی می دهد.

4- موم در همه مرهم های سردی بخش و گرمی دهنده وارد است.

5- بدون شک کمی رسانندگی و اندکی گدازندگی را از همسایگی عسل بسیار کسب کرده است.(1)

با این مقدمه به کاربرد موم در تن پزشکی می پردازیم.

کاربرد موم در طب سنتی

از مطالعه تاریخ پزشکی بر می آید که فواید درمانی و بهداشتی موم از گذشته های دور شناخته شده بوده است. چنان چه بیش از شش هزار سال پیش مصری ها از فواید آن سود می جستند. همچنین در سرزمین مان ایران:

در جشن بزرگ ملی ایران باستان یعنی نوروز... معروف است که مردم در روز اول سال(نوروز) صبح زود از خواب بر می خاستند، به کنار شهرها می رفتند، و قبل از آن که سخنی گویند شکر می خوردند و یا آن که سه مرتبه عسل می لیسیدند و برای حفظ و حراست بدن از بیماری ها روغن به تن می مالیدند و خود را با موم دود می دادند.(2)

از دیگر مصارف پزشکی موم که از جنبه تاریخی قابل مطالعه است، استفاده از آن برای شناسایی آسیب های مغزی است. در این باره آنجلا رویستون چنین می نویسد:

وی [ لافران] نخستین فردی بود که آسیب های مغز را تشریح کرد. لافران برای این که صدمات مغزی بیمار بخوبی شناسایی گردد، به پزشکان و جراحان پیشنهاد می کرد تا به جمجمه بیمار ضربه بزنند. اگر صدای ایجاد شده واضح باشد، یعنی مثل صدای یک ناقوس سالم باشد، معلوم می گردد که در مغز بیمار مسئله ای وجود ندارد. سپس او روش بهتری برای شناسایی آسیب های مغزی ابداع کرد. وی ریسمان موم اندودی را به یکی از دندان های بیمار گره می زد، سپس ریسمان را می کشید و تکان می داد. ریسمان صداهای گوناگونی ایجاد می کرد که با توجه به صدا محل شکستگی جمجمه مورد شناسایی قرار می گرفت.(3)

فواید بسیار موم و همچنین دیرپایی موم از عوامل کاربرد بسیار آن در طب سنتی است. از دیگر مصارف موم در طب سنتی، درمان تنگی نفس و یا آسم است. بیماری آسم پدیده ای است که در جهانی صنعتی امروز بسیار دیده می گردد. این بیماری دامنگیر افراد بسیاری در شهرهای بزرگ و صنعتی شده است البته افرادی هم مادرزاد دچار این بیماری هستند. این بیماری در طب سنتی رَبو، رَبا و یا ضیق النفس خوانده می شد. حکیم میسری، پزشک قرن چهارم هجری در دانش نامه خویش که نخستین منظومه طبی به زبان فارسی است، کاربرد موم در درمان تنگی نفس را یادآور شده و می سراید:

برو سینه بموم و روغن وَرد

همی اندای تا کم گرددش درد(4)

به این معنا که سینه بیمار تنگی نفس را با موم و روغن گل مالش دهید تا این بیماری بهبود یابد. در این شیوه درمانی، مصرف جلدی موم توصیه شده است. در پزشکی نوین با قبول تأثیر موم در بهبود تنگی نفس، مصرف خوراکی آن پیشنهاد شده است.

کاربرد موم در پزشکی نوین

جان ویس(Jan Wiss)، پژوهشگر آمریکایی، جویدن فرآورده ای از موم و عسل را برای پاک کردن راه های بینی و حلق توصیه می کند و در مورد سینوزیت، تنگی نفس و زکام آن را دارویی بی نظیر می شناسد.برای این کار، بیمار باید هر ساعت نصف قاشق مرباخوری عسل با موم مصرف کرده و موم آن را یک ربع بجود.(5)

از دیگر مصارف موم در تن پزشکی، درمان بیماری سرطان است. دانشمندان آلمانی توانسته اند از موم، داروی ضد سرطان نروپلاستوم را بسازند. پژوهشگرانی به سرپرستی پروفسور رایش، رئیس بخش داروهای بالینی دانشگاه بوخوم، و پژوهشگران دانشگاه دورتموند به سرپرستی پروفسور دیوید دیاز، توانستند به این دارو دست یابند. این دارو که کلو 502 نامیده می گردد، برای درمان سرطان تنه عصب ساخته شده است.

تا به امروز بیش از دویست گونه مختلف سرطان شناخته شده است. عوامل و مشخصات سرطان، شیوه درمان آن را هم مشخص می کند. الگوهای اصلی درمان سرطان عبارتند از جراحی، رادیوتراپی، شیمی درمانی، هورمون درمانی و ژن درمانی که درمان با داروی مومی کلو 502، از گونه ژن درمانی است. این دارو، ژنی را در سلول های سرطانی به کار می اندازد و این ژن از درون موجب مرگ سلول های سرطانی می گردد.

دیگر کاربرد درمانی موم، دستاورد پژوهشگران سرزمین مان است. استفاده از ریز کره های موم در سامانه آزاد سازی کنترلی دارو از دیگر مصارف پزشکی موم است که با تلاش پژوهندگان مهندسی شیمی در دانشگاه تربیت مدرس به دست آمده است. این پژوهشگران با ترتیب گروهی سه نفره به عضویت دکتر نادره گلشن ابراهیمیف دکتر ابراهیم واشقانی فراهانی و مهندس مجید وکیلی توانسته اند با بهره از ریز کُره های موم، سامانه ای را برای آزادسازی بسیاری از داروهای نامحلول و یا کم محلول بسازند.

این پژوهشگران ایرانی دریافتند که می توان ریز کره های موم را برای آزادسازی تأثیر برخی داروها به کار برد. دارویی که در آزمایش ایشان به کار گرفته شد، تنوفیلین بوده است و نشان داده شد که این روش، آسان، سریع و ارزان خواهد بود.(6) گفتنی است با استفاده از موم زنبور عسل، دیگر نیازی به حلال های آلی که برای سلامت انسان زیانمند است، نخواهد بود.

برخلاف روش فوق، می توان از موم برای نگهداشت دارو و دیرپایی آن در بدن استفاده کرد. شیخ الرئیس ابوعلی سینا پیرامون این روش می نویسد:

گاهی دارویی بسیار مؤثر در تغییر مزاج، در راه هدف تلطیف می گردد و آن قدرن می ماند که سودی برساند. در این صورت ناچاریم آن را با چیزی بیامیزیم که نگاهش دارد و هرچند آن نگهدارنده ضد آن باشد، چاره ای جز این نداریم. مثلاً روغن بلسان را با موم و مشابه آن می آمیزیم که آن قدر در اندام متوقف گردد تا کار خود را انجام دهد.(7)

چنانچه خواندید، دو کاربرد بالا از موم، کاملاً در تضاد با یکدیگر است. گاه موم می تواند در آزادسازی دارو استفاده گردد و گاه هم می تواند در نگاهداری دارو به کار آید. در پژوهشی که از سوی پژوهشگران دانشگاه تربیت مدرس انجام شد، موم زنبور عسل با امولسیون کردن روغن در آب، برای آزادسازی تأثیر دارویی دیرپا چون تنوفیلین به کار رفته است. داروی تنوفیلین نیاز به سامانه ای داشته است تا اثربخشی آن را شتاب دهد. در این پژوهش از ریز کره های موم بهره گرفته است، چنان چه می توان از حلال های آلی سود جست که البته می تواند برای سلامت انسان زیانی به همراه داشته باشد. اما در آن چه از بوعلی خواندیم، دارویی چون روغن بلسان داریم که بسیار لطیف است و نیاز دارد که در بدن مدت بیشتری ماند تا اثر بیشتری بر جا گذارد، پس می توان از موم سود جست.

شناخت بره موم و ترکیبات آن

بره موم(Propolis)، آت و آشغال کندوی زنبور عسل است. بره موم زنبور عسل، ماده مرکب از رزین (صمغ) درختان و گیاهان است. زنبورهای عسل کارگر، تکه های رزین را با پاها و دهان خود جدا می کنند و با بزاق دهان آن را نمناک کرده و در سبد گرده هایشان جا می دهند و با خود به کندو می آورند. آنها از بره موم برای درزگیری، صیقل دادن، ترمیم شکستگی ها و گند زدایی کندوها سود می جویند. از دیگر استفاده های آنها از بره موم این است که زنبورها برای دفن جانوران متجاوز به کندو از آن استفاده می کنند.

از ویژگی های بره موم آن است که بمانند خمیر است و دارای بوی خوشایندی است که بسته به گیاه و زیست بوم آن، فرق دارد. رنگ بره موم از سبز تا قهوه ای تیره است از این رو در طب سنتی موم سیاه خوانده می شده است. بره موم در هوای سرد برخی جای ها، شکننده و در هوای گرم چسبناک است.

اگر به تجزیه شیمیایی بره موم بپردازیم، خواهیم دید که در آن موادی چون الکل ها، آلدئیدها، فلاونوئیدها، کالکون ها، استرها، استون ها، اسیدهای آمینه و اسیدهای چرب یافت می گردد. همچنین بره موم دارای اندازه کمی عناصر معدنی مانند مس، آهن، نقره، جیوه، منگنز، سدیم، کلسیم، سیلیس و انادیم است. البته نزدیک به 80 درصد بره موم، رزین درختان و موم است. از آنجا که زنبورهای عسل کارگر، رزین را در سبدهای گرده خود می ریزند، نزدیک به 5 درصد از ترکیبات بره موم هم گرده گل است.

کاربرد بره موم در پزشکی نوین

دانشمندان بر این باورند که شاید بتوان به وسیله بره موم بر روی ویروس های ایدز و یا سلول های سرطانی اثر گذاشت و آنها را از بین برد، و یا آن که از پیشروی بازشان داشت. با خواندن مصارف درمانی بره موم گمان خواهید برد که برای بره موم در تن پزشکی، آینده روشنی در پیش است و به درستی که این چنین خواهد بود. سال ها پیش در جهان، بره موم به نام دارو شناخته شده نبود و تنها در کشورهای روسیه و چین و یا اروپای شرقی بره موم دارو نامیده می شد، اما اکنون کشورهایی که بازار دارو را در سراسر جهان در دست دارند، بدین فکر افتاده اند که از خواص درمانی بره موم سود جویند.

کاربرد دیگر بره موم در تن پزشکی که می تواند درمانی و البته پیش گیرانه باشد، تحریک نظام ایمنی بدن در برابر بیماری های عفونی است. بره موم از آنجا که در گندزدایی بسیار پرتوان است، می تواند چنین کاربردی هم داشته باشد. پیش تر گفته شد که زنبورهای عسل هم خود از توان گندزدایی بره موم سود می جویند. آنها اندازهی بره موم را در آستانه کندو می گذارند و پیش از ورود به کندو، پاهای خود را در آن می مالند تا از ورود عفونت به کندو پیشگیری کند.

دیگر کاربرد بره موم هم بسته به خاصیت باکتری زدایی آن است. بره موم از توسعه Enterocoque پیشگیری می کند. انتروکوک میکروبی است که به طور طبیعی در روده انسان دیده می گردد و هیچ خطری نخواهد داشت، اما ممکن است که این میکروب به بافت ها، اعضا و دستگاه هایی از بدن راه یابد و مشکل آفرین گردد. مثلاً می تواند برای دستگاه تنفسی و دستگاه ادراری بیماری زا باشد.

اگر بره موم زنبور عسل ایران را با بره موم برخی دیگر از کشورها بسنجیم، خواهیم دید که آن چه از بره موم در کشورمان به دست می آید دارای خاصیت ضد باکتریایی بیشتری است. از دیگر کاربردهای درمانی بره موم، ترمیم شکستگی استخوان، درمان درد مفاصل و روماتیسم، تسکین دهندگی و بی حسی موضعی است.

پی نوشت ها:

1. ابن سینا، قانون در طب، ترجمه عبدالرحمان شرفکندی، انتشارات سروش، چاپ پنجم، ج 2، صص 220 و 221.

2. نجم آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران، ج 1(قبل از اسلام)، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم، ص 382.

3. رویستون، آنجلا، یک صد کشف مهم پزشکی، ترجمه زهره فخر یاسری، اندیشمند، چاپ اول، صص 26 و 27.

4.میسری، دانشنامه در علم پزشکی، به اهتمام دکتر برات زنجانی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم، بیت 1592.

5. علی آقایی، مرتضی، میرنظامی، حسین، زنبورعسل و فرآورده های آن، نوپردازان، چاپ سوم، بهار 87.

6.http://agrent.blogfa.com/86031.aspx

7. ابن سینا، قانون در طب، ترجمه عبدالرحمان شرفکندی، انتشارات سروش، چاپ ششم، ص 445.

منبع:دانشمند، شماره 562.

/ج

منبع: راسخون