شهرهای زیرزمینی هنر معماری اجداد ایرانی
به گزارش اوج باور، در برخی از این شهرها علاوه بر موارد فوق معبد و محل تدفین در دل زمین ایجاد شده است . شهرهای زیرزمینی که جنبه ی پناهگاهی دارند به دو شکل ایجاد شده اند یا در بیرون از شهرها و در دل تپه های طبیعی و یا در زیر شهرهای مسکونی تا عمق حتی 50 متری از سطح زمین ایجاد شده اند . فلسفه وجودی این شهرها ، ضعف امکانات دفاعی چون قرار گرفتن در یک موقعیت طبیعی خاص (دشت) ، نبود برج و بارویی
شهرهای زیرزمینی هنر معماری اجداد ایرانی
نویسنده : مهندس حسین رحمتیان
کارشناس مدیریت دنیاگردی
آنچه به نام شهرهای زیرزمینی در دنیا معروف هستند در واقع ساختارهای متراکم و پیچیده و گسترده ای چون دالان های باریک تو در تو و اتاق هایی با ابعاد کوچک است .
در بعضی از این شهرها علاوه بر موارد فوق معبد و محل تدفین در دل زمین ایجاد شده است .
شهرهای زیرزمینی که جنبه ی پناهگاهی دارند به دو شکل ایجاد شده اند یا در بیرون از شهرها و در دل تپه های طبیعی و یا در زیر شهرهای مسکونی تا عمق حتی 50 متری از سطح زمین ایجاد شده اند . فلسفه وجودی این شهرها ، ضعف امکانات دفاعی چون قرار گرفتن در یک موقعیت طبیعی خاص (دشت) ، نبود برج و بارویی محکم ، تعداد کم جمعیت و زندگی کشاورزی بوده است . وسعت این شهرها در زیر زمین به دلیل حفاظت از جان و مال در مواقع ناامنی زیاد بوده و در دو سطح افقی و عمودی توسعه یافته اند .
شهر زیرزمینی نوش آباد شهری سه طبقه است که طبقه ی اول آن در عمق 3 متری و طبقه ی سوم آن در عمق 16 متری از سطح زمین ساخته شده است . تمام فضاهای آن به وسیله ی حفاری های ظریف و دقیق در زیرزمین ایجاد شده و شامل دالان هایی با ارتفاع 180 و در بعضی نقاط 90 سانتی متر با عرض های فرق دارد که در دو طرف آنها اتاق هایی با ابعاد مختلف ایجاد شده است که انتهای راهروها با چاهک هایی به طبقه راهرو بعدی متصل می گردد .
این شهر زیرزمینی در محل به اویی معروف است . اویی همان آهای در لهجه ی کاشانی است . هنگام کندن شهر زیرزمینی وقتی سطل پر از خاک می شده مقنی می گفته اوی و از آنجا که راستا طولانی بوده شاگرد به محض شنیدن اوی سطل خاک را بالا می کشیده است که این وجه تسمیه به وسیله کارشناسان تاریخ و مردم شناسان مطالعه و تدوین شده است .
دو عامل را در ساخت شهر زیرزمینی دخیل می دانند : اول اینکه بر اساس مدارک تاریخی منطقه کاشان و شهرهای اطراف آن از دیرباز مورد حمله و یورش اقوام مختلفی قرار گرفته به طوری که از آن به عنوان یک منطقه ی ناامن یاد شده و به همین دلیل ساکنان نوش آباد برای حفاظت از جان خود و در امان بودن از حملات و یورش سلسله سلجوقیه و مغول ها این شهر بزرگ را ساخته اند . دلیل دوم گرمای زیاد شهرنوش آباد است که باعث ساخت چنین شهری شده و مردم تابستان ها از گرمای زیاد فرار نموده و به طبقات زیرین منازل خود می رفته اند که البته عامل اول در ساخت چنین شهری موثق تر است و ممکن است در دوره های بعدی جهت زندگی تابستانه استفاده شده باشد .
طبقات مختلف این شهر به وسیله ی کانال های عمودی و افقی به هم مرتبط می شوند و در کنار این کانال ها (عمودی) سنگ های بزرگ شبیه سنگ آسیاب وجود دارد که به هنگام پناه بردن به طبقات پایین تر دهانه این کانال یا چاه ها با این سنگ بسته می شد .
سیستم تهویه شهر زیرزمینی نوش آباد به وسیله کانال هایی بوده که در طبقه ی اول رو به سطح زمین ایجاد شده اند . چاه های مرتبط طبقات ، علاوه بر عملکرد عبور و مرور باعث جریان یافتن هوا در طبقات پایین تر می شده است . این عمل در خصوص چاه های قنات نیز مصداق دارد . روشنایی این فضاها به وسیله پیه سوزهای سفالی بوده و روغن آنها احتمالاً از دو عصار خانه تاریخی موجود در نوش آباد تهیه می شده است . در واقع ناامنی و پناه گرفتن در زیرزمین آب مصرفی اهالی از پایاب ها و قنات تامین می شده است .
علاوه بر پایاب ها راستااویی ها به گونه ای بوده که در بعضی از قسمت ها به راستا قنات مرتبط می شد . در این بخش فضاهای متعدد از طبقات بالا و پایین به وسیله یک ورودی به قنات راه می یافت . راستا دسترسی به آب پایاب یا قنات به وسیله پله های ایجاد شده در دل زمین است . با توجه به خصوصیات شاخص معماری زیرزمینی باید گفت که به وجود آورندگان این معماری ، مقنی هایی بودند که علاوه بر مهارت در کار کندن ، مطلع به راستا قنات ها در زیر شهر بوده اند .
شواهد باستان شناسی تعیین می نماید که این شهر زیرزمینی از 100 سال گذشته تا به امروز بلااستفاده به جای مانده است و به همین دلیل در این سالها فاضلاب منازل بخش هایی از این اثر تاریخی را تخریب نموده است و از طرف دیگر سیل نوش آباد وارد این مجموعه شده و تا ارتفاعی از آن با رسوبات سیل پر شده است . البته باستان شناسان بعد از سه فصل موفقیت آمیز بالاخره توانستند دو نقطه از شهر زیرزمینی را بازگشایی نمایند . فضای نخست حدوداً 200 متر در ضلع شرقی شهر و فضای دوم در مرکز شهر است که به طول 400 متر آزادسازی و معابر هر دو فضا نیز با حفر تونل بازگشایی شده و هم اکنون آماده بازدید هستند .
باستان شناسان در فصل نخست کاوش خود توانستند قطعات سفالین و دوپی سوز را که برای روشن کردن فضاها بوده کشف نمایند . سفال های یافت شده مربوط به دوران باستانی تا دوران اسلامی و صفویه است . آنالیز ها نشان می دهد که این اثر تاریخی در دوره ساسانی کنده شده و استفاده از آن در دوران اسلامی توسعه یافته و تا دوره ی صفویه هم الحاقاتی داشته است . تا به امروز در محوطه های باستانی کشور معماری دست کن با این وسعت و عظمت یافت نشده است و از آثار مشابه می توان از غار رئیس نیاسر نام برد که در دوره ی اشکانیان کنده شده و فقط 1200 متر طول آن می باشد . با این تفاوت که از درون غار رئیس باید خمیده و گاهی خزیده عبور کرد اما در شهرزمینی افراد با قد میانه به راحتی می توانند تردد نمایند . این سازه معماری می تواند در سطح دنیا منحصر به فرد باشد و مورد توجه بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی قرار گیرد .
زهرا ساروخانی سرپرست سرفصل کاوش در شهر زیرزمینی نوش آباد تنها عامل تخریب فضای این شهر را فاضلاب های شهری می داند ، زیرا مردم محدوده شهر زیرزمینی نوش آباد برای ایجاد چاه فاضلاب ، فضاهایی را انتخاب نموده اند که به زیرزمین باز می باشند و شکل پر شده ی چاه ها را نداشته باشند .
کارشناسان معتقدند برای انجام فعالیت های آینده باستان شناسان و بعلاوه تبدیل این شهر زیرزمینی به یک گردشگاه و مکان توریستی ، باید برای جلوگیری از نشت فاضلاب اقداماتی انجام گیرد .
منبع:ماهنامه ی بین المللی هنر پارسی ،شماره17
/س
منبع: راسخون