پل قلعه حاتم، شاهکاری تاریخی برای انتقال آب در بروجرد - اوج باور

بروجرد یکی از شهرهای تاریخی استان لرستان است که با داشتن آثار تاریخی و طبیعی فراوان، مقصدی عالی برای گردشگری در غرب ایران است. بروجرد در میان گردشگران به بهشت گردشگری ایران معروف است و از مجذوب کننده ترین شهرهای استان لرستان و غرب ایران به شمار می رود. این شهر در منطقه کوهستانی رشته کوه های زاگرس جای گرفته و آثار باستانی زیادی دارد که قدمت بعضی از آن ها حتی برای دوران ما قبل تاریخ است.

سرزمین کوهستانی زاگرس در غرب ایران از جنبه های تاریخی و ارتباطی نقش پر رنگی در تمدن های باستانی و تاریخی ایران ایفا می نماید. استان های غربی ایران به خصوص استان لرستان به داشتن پل های متععد باستانی معروف هستند پس اینکه در شهر بروجرد پلی تاریخی و زیبا پیدا کنید اصلا تعجب برانگیز نیست. در شمال غربی شهرستان بروجرد در فاصله 5 کیلومتری این شهر پلی قدیمی و کهن را می بینید که به قلعه حاتم معروف است و نسبت به پل های مشابه دیگر ویژگی ای منحصربفرد دارد. این پل به بیشتر از همه برای انتقال آب رودخانه بالا دست روستا به شهر بروجرد طراحی شده است. در اطراف این پل طبیعت زیبا و منظره ها خیره کننده، چشم میزانای بی بدیلی را خلق نموده اند که چشم ها از دیدنش سیر نمی شود.

پل قلعه حاتم بر روی رودخانه باغ شاه بنا شده، رودی که از شاخه های رودخانه سزار است و باعث طراوت و سرسبزی این منطقه شده است. کاربری این پل با همه پل های منطقه فرق دارد؛ در واقع در طول تاریخ کمبود بارش ها در کشور باعث شده تا همواره ایرانیان به ذخیره و انتقال آب اهمیت زیادی دهند که از جمله آن ها ساخت قنات های بسیار در نقاط مختلف ایران است. اما خلاقیت مردم ایران برای ذخیره و انتقال آب تنها به ساخت قنات محدود نشده است. در شهرهای ایران نوآوری های زیادی در این زمینه دیده می شود که ساخت آن ها در زمانی که دانش و فناوری پیشرفت چندانی نداشته شگفت انگیز است. پل قلعه حاتم هم یکی از این نوآوری هاست؛ این پل آب شرب رودخانه بالا دست روستای قلعه حاتم را به شهر بروجرد منتقل می کرد و با گذر از رودخانه ای بزرگتر مانع سرریز شدن آب به رود می شد تا آب تمیز و شرب را به صورت رو گذر به سمت شهر ببرد. آب رودخانه زیر پل برای محصولات کشاورزی استفاده می شد و در واقع این پل مانعی برای ترکیب آب شرب و زراعی بود. بر روی پل نهر کوچکی ساخته شده که آب تمیز ماشا را از تپه های غربی به سمت باغات شمال شهر بروجرد می برد تا این آب در آن منطقه بین ساکنان توزیع شود.

بعد از اینکه در قرن 14 شمسی تحولی گسترده در خدمات شهری رخ داد دیگر برای تامین آب شرب بروجرد از آب ماشا استفاده ای نشد و با لوله کشی، آب این شهر از سرچشمه های منطقه ونایی تامین می شد. از این زمان دیگر آب نهر ماشا فقط برای آبیاری باغات شمال شهر بروجرد مورد استفاده نهاده شد و از آن جایی که پل هم دیگر مثل گذشته پر اهمیت نبود قسمت هایی از آن ویران شد. در دهه 1370 اهمیت تاریخی این پل نظرها را دوباره به خود جلب کرد و با ملی شدن این بنا بازسازی و نوسازی آن در دستور کار نهاده شد. پل قلعه حاتم از آثار ملی ایران است که کسی از زمان دقیق ساخت اولیه آن خبر ندارد اما چیزی که امروز از این پل به جای مانده احتمالا به زمان قاجار برمی شود.

مشخصات کلی پل قلعه حاتم

پل قلعه حاتم با طول 261 و عرض 2.5 متر، پلی آجری و سنگی است که بیشتر به هدف انتقال آب ساخته شده است. برای ساخت این پل از آجر و سنگ استفاده شده که با آهک و ملات ساروج بر روی هم نهاده شده اند. میزان های آجرهای هر چشمه حدود 22 در 22 سانتی متر است و برای ساخت دو یال شرقی و غربی آن هیچ آجری استفاده نشده و مصالح اش سنگ است. پل جوی باریکی از جنس سنگ دارد که آب را از غرب به شرق منتقل می نماید. در ظاهر به نظر نمی آید که پل شیب زیادی داشته باشد ولی شیب لازم برای راهنمایی آب با کاهش ارتفاع سنگ های جوی آب تامین شده است. برای ساخت پایه های پل از آهک استفاده شده تا گذر آب نه تنها باعث سستی اش نشود بلکه آن را محکم تر کند. مکان برخورد هر پایه پل با آب رودخانه پایین به صورت یک شش ضلعی و از سنگ ساخته شده که در قسمت شمال یعنی محل ورود آب دارای تیزی بیشتری هستند. در واقع، محل تلاقی پایه ها با آب در قسمت ورودی به شکل مثلثی و در خروجی به شکل بیضی می باشد.